-s18.webp){kind=logo}
کره جواهرنشان؛ گوی زرین اقتدار سلطنتی و تجلی هنر گوهرسازی ایران در عصر قاجار
چکیده:
کره جواهرنشان، که در متون رسمی دوره قاجار با عنوان «کره مبارکه جواهرنشان» از آن یاد شده، اثری بی‌نظیر از زر ناب و گوهرهای کمیاب است که در سال ۱۲۹۱ هجری قمری / ۱۸۷۴ میلادی به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد. این اثر، نه تنها بازتابی از قدرت شاهنشاهی و نمایش ثروت خزانه سلطنتی است، بلکه تجلی‌گاه اندیشه‌های نمادین، نگرش کیهان‌شناختی، و زیبایی‌شناسی هنری ایران در قرن نوزدهم به شمار می‌رود. مقاله حاضر با اتکا به منابع تاریخی، مستندات آرشیوی، و تحلیل هنری، به بررسی همه‌جانبه‌ی این اثر از منظر تاریخ ساخت، ویژگی‌های فنی، طراحی نمادین و جایگاه آن در نظام هنری و فرهنگی دوره قاجار می‌پردازد.
مقدمه:
در میان آثار درخشان هنر سلطنتی ایران، معدود اشیایی یافت می‌شوند که همچون کره جواهرنشان بتوانند ترکیبی از اقتدار، ثروت، دانش کیهان‌شناختی و ذوق هنری را در قالبی مادی متجلی سازند. این کره زرین، با طراحی نمادین و بهره‌گیری از هزاران قطعه گوهر گران‌بها، تبلور نگاه شاهانه به جهان و جایگاه ایران در آن است. ساخت این اثر در اواخر قرن نوزدهم و در اوج شکوفایی هنری دربار قاجار، نمایانگر تعامل سنت‌های بومی با تأثیرات نوین اروپایی است.
پیشینه تاریخی و فرایند ساخت:
بنابر گزارش‌ها و منابع رسمی از جمله «راهنمای جواهرات سلطنتی ایران» (بانک مرکزی، ۱۳۵۴)، دستور ساخت کره جواهرنشان در سال ۱۲۹۱ هجری قمری / ۱۸۷۴ میلادی از سوی ناصرالدین‌شاه صادر شد. این پادشاه که تحت تأثیر سفرهای متعدد خود به اروپا، خصوصاً به فرانسه، اتریش و بریتانیا، علاقه‌مند به آثار فاخر غربی شده بود، طرح ساخت کره‌ای مشابه اما فاخرتر از نمونه‌های غربی را در سر داشت. سرپرستی ساخت این اثر به جواهرساز ارمنی‌تبار دربار، ابراهیم مسیحی، سپرده شد و عملیات ساخت در خزانه سلطنتی انجام گرفت. گوهرهای به‌کاررفته عمدتاً از جواهرات پیاده (سنگ‌های گران‌بهایی که قبلاً نصب نشده بودند) خزانه شاهی تأمین شد.
ویژگی‌های فنی و ساختاری:
کره جواهرنشان به قطر تقریبی ۶۶ سانتی‌متر ساخته شده و ساختار آن از ۳۴ کیلوگرم طلای ناب تشکیل شده است. سطح کره با بیش از ۵۱٬۳۶۶ قطعه گوهر، به وزن کلی ۲۳٬۶۲۷ قیراط (تقریباً ۳۵۳۶ گرم) آراسته شده است. سنگ‌های به‌کاررفته شامل:
الماس
زمرد
یاقوت سرخ
یاقوت کبود
لعل (اسپینل)
دو نوار زرین متقاطع، که به‌منزله دایره استوا و دایره البروج عمل می‌کنند، با ۲۴۴ قطعه الماس به وزن تقریبی ۵۸ قیراط و ۴ آنه تزئین شده‌اند. این ساختار دقیق نشان از مهارت بالا و نظم حاکم بر کارگاه‌های خزانه قاجار دارد.
طراحی جغرافیایی و نمادین:
کره جواهرنشان بیش از آن‌که نقشه‌ای دقیق از جغرافیای جهان باشد، بازنمایی هنری و نمادین از نظم جهانی در نگاه شاهانه است. قاره‌ها، اقیانوس‌ها و کشورها بر اساس جایگاه نمادین خود با گوهرهای گران‌بها تزیین شده‌اند:
اقیانوس‌ها و دریاها با زمرد
آسیا با یاقوت و لعل
ایران، در مرکز توجه، با الماس‌های درخشان
اروپا با یاقوت
آفریقا با یاقوت‌های سرخ و کبود
قاره‌های آمریکا و استرالیا با یاقوت و لعل
قله دماوند با یاقوتی درشت مشخص شده و شهر تهران با گوهر بزرگی به‌نام «اورنگ‌زیب» نشان داده شده است. همچنین نام و القاب ناصرالدین‌شاه با الماس‌های تراش‌خورده بر سطح کره منبت گردیده‌اند.
هرچند چینش جغرافیایی کشورها دقیق نیست، اما چنین نادقیقی به‌هیچ‌وجه از ارزش هنری و نمادشناسانه اثر نمی‌کاهد. کره، بیش از یک نقشه علمی، تصویری است از نظم کیهانی سلطنت، با ایران در مرکز و شاه در رأس.
جایگاه هنری و نمادشناسی:
از منظر تاریخ هنر، کره جواهرنشان یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های گوهرسازی نمادین در عصر قاجار به‌شمار می‌رود. این اثر تلفیقی است از زیبایی بصری، مفهوم سلطنت الهی، و بینش کیهانی. طلا، به‌عنوان فلزی نورانی و سلطنتی، در کنار الماس و زمرد، که در فرهنگ ایرانی نماد روشنایی، حیات و جاودانگی‌اند، سازنده جهانی درخشان و مثالی هستند که در آن ایران جایگاه مرکزی دارد.
از سوی دیگر، تأثیر فرم نقشه‌ای کره‌های اروپایی در طراحی کلی اثر مشهود است؛ با این‌حال، بازتولید آن با زبان و مصالح ایرانی، بازتاب دهنده روحیه اقتباس خلاقانه درباریان قاجار از مدرنیته غربی است.
وضعیت کنونی و محل نگهداری:
امروزه کره جواهرنشان در «موزه جواهرات ملی ایران» واقع در ساختمان بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در خیابان فردوسی تهران نگهداری می‌شود. این موزه، یکی از بزرگ‌ترین و بی‌نظیرترین مجموعه‌های جواهرات سلطنتی در جهان را در خود جای داده و کره جواهرنشان یکی از شاخص‌ترین و درخشان‌ترین آثار آن به شمار می‌رود. اثر در شرایط امنیتی خاص و همراه با توضیحات تخصصی به نمایش درآمده است.
نتیجه‌گیری:
کره جواهرنشان صرفاً یک اثر تزئینی نیست؛ بلکه گواهی است بر شکوه سلطنت قاجار، نمادی از ثروت خزانه، و تجسمی از نگرش نمادین و کیهان‌شناختی شاهان ایرانی. این گوی زرین، نمودار تفکر شاهانه‌ای است که در آن ایران، مرکز جهان و منبع نور سلطنت تلقی می‌شود. امروزه، در جهانی که میراث فرهنگی نقش مهمی در بازنمایی هویت دارد، کره جواهرنشان را باید گوهری بی‌بدیل در گنجینه تاریخ و هنر ایران دانست.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. راهنمای جواهرات سلطنتی ایران. چاپ اول، تهران: نشر بانک مرکزی، ۱۳۵۴، ص ۵۴.
سیدبنکدار، سیدمسعود. کره مبارکه طلای جواهرنشان. چاپ اول، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی، ۱۳۹۵.
وب‌سایت رسمی بانک مرکزی ایران: https://www.cbi.ir
اسناد آرشیوی دوره ناصری، آرشیو ملی ایران، شماره سند: ۱۰۱۷۴۲/ق.
کاتالوگ نمایشگاهی «گنجینه سلطنتی ایران»، موزه جواهرات ملی، ۱۳۹۰.
Floor, Willem. هنرهای بصری در دوره قاجار. انتشارات Mage، ۲۰۰۴.
Diba, Layla S. (ed.). نقاشی‌های سلطنتی ایران: دوره قاجار ۱۲۵۵–۱۳۰۴ هجری شمسی. موزه بروکلین، ۱۹۹۸.
نظری ثبت نشده است