-s18.webp){kind=logo}
تخت نادری؛ اریکه‌ای منحصربه‌فرد در تاریخ هنر سلطنتی ایران
تخت نادری، یکی از شاهکارهای برجای مانده از دربار قاجار، آمیزه‌ای چشمگیر از مهارت فلز کاری، جواهر شناسی ، میناکاری و نماد پردازی سلطنتی است که به فرمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. این اریکه متحرک با بیش از ۲۶٬۷۰۰ قطعه جواهر، نه‌تنها تجلی‌گاه شکوه و تشریفات سلطنتی است، بلکه سندی از درک هنرمندان ایرانی از مفاهیم قدرت، زیبایی و مشروعیت پادشاهی در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری نیز محسوب میشود. این پژوهش با تمرکز بر ساختار، نمادها، تاریخچه و کاربرد این تخت، جایگاه آن را در تاریخ هنر سلطنتی و جواهرات ایران تحلیل میکند.
دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲–۱۲۵۰ هـ.ق / ۱۷۹۷–۱۸۳۴ م.) را باید عصر بازسازی نمادین قدرت در ایران پس از ناآرامی های ناشی از سقوط صفویه، حکومت کوتاه‌مدت زندیه و ظهور قاجاریه دانست. در این دوره، دربار قاجار تلاش داشت تا از طریق هنر، معماری و تشریفات، شکوه از دست رفته سلطنت صفوی را احیا و در برابر نمادهای قدرت همسایگان قدرتمند، به ویژه عثمانی و امپراتوری مغول هند، ایستادگی کند (ذکاء، بی‌تا؛ آیرین، ۲۰۰۰).
اگرچه در نامگذاری عمومی «تخت نادری» گاه چنین پنداشته میشود که این اثر متعلق به نادر شاه افشار است، اما بررسی‌های تاریخی و جواهرشناسی نشان میدهد که این تخت در دوران قاجار ساخته شده و نسبت آن به نادر شاه، صرفاً از باب معنای «نادری» به‌معنای «کمیاب»، «نفیس» و «یگانه» است (بانک مرکزی، ۱۳۵۴؛ جمال‌زاده، ۱۳۸۱).
در مقایسه با تخت‌های ثابت سلطنتی، مانند تخت طاووس قاجاری، تخت نادری برای سفرهای شاهانه طراحی شده و از ۱۲ قطعه مجزا تشکیل شده که قابلیت جداسازی، حمل و سرهم بندی در مکان‌هایی چون چمن سلطانیه یا اردوگاه‌های سلطنتی را دارد. چنین طراحی ای، هم‌راستا با سنت‌های کهن پادشاهی سیار در ایران، از دوران هخامنشی تا ایلخانان، قابل تفسیر است.
بدنه تخت از فلزاتی چون طلا، نقره، مس و احتمالاً آلیاژهای با روکش طلایی ساخته شده است. بخش‌هایی از آن میناکاری شده و سطح تخت با ۲۶٬۷۳۳ قطعه جواهر گران‌بها، شامل الماس، زمرد، یاقوت سرخ و کبود، فیروزه و مروارید تزئین شده است (راهنمای جواهرات ملی، ۱۳۸۰). این جواهرات غالباً از غنایم جنگی، هدایا و ذخایر خزانه سلطنتی به دست آمده‌اند.
این تخت با الهام از ساختار معماری ایرانی-هندی طراحی شده؛ سکوهایی چند پله، طاقچه‌هایی گنبدی شکل، پشتی نشین بلند، دسته‌های جانبی منقوش و دیواره‌هایی با طرح ترنج و شمسه. چنین ترکیبی نشانه‌ای از تأثیرات متقابل هنر صفوی، هندی مغولی و تزئینات اسلامی است.
اژدهایان طلایی در دو سوی پشتی تخت، با دم‌هایی به شکل سر پرنده، برگرفته از نقش محافظان مقدس در هنر شرق آسیا ست که در سنت چینی و تبت نیز مشاهده میشود. این ترکیب نماد قدرت کیهانی و نگاهبانان سلطنت است.
شیر زرین که در پایین‌ترین پله تخت نقش بسته، بدنی چون پوست پلنگ دارد. این تصویر نه تنها یادآور «شیر و خورشید» نماد سلطنت ایران است، بلکه ترکیبی از نیروی سلطنتی (شیر) و قدرت شکارگری و چابکی (پلنگ) را تداعی میکند.
طوطی‌های میناکاری‌شده که در قاب‌های جانبی قرار دارند، نماد عقل، خرد و زبان در فرهنگ ایرانی و هندی هستند. این نقش‌ها میتوانند به «زبان گویای قدرت» و «مشروعیت کلام شاهانه» اشاره داشته باشند (آذر نوش، ۱۳۸۴).
اسلیمی‌ها، ترنج‌ها، شمسه ها و گل‌های چهار فصل، تداوم الگوهای تزئینی ایرانی در دوره‌های صفوی و تیموری را نشان میدهند. این نقوش، با رنگ‌های متقارن و چینش دقیق جواهرات، وحدت کیهانی و نظم شاهانه را نمایان می‌سازند.
برخلاف تخت طاووس قاجاری که در تالار آینه کاخ گلستان جای داشت و در آیین‌های رسمی مانند نوروز و سلام‌های سلطنتی استفاده میشد، تخت نادری عمدتاً همراه شاه در سفرها و اردوگاه ها بوده است. این تخت در چمن سلطانیه، سفرهای اصفهان و مناطقی در شمال کشور مورد استفاده قرار گرفته است (ذکاء، بی‌تا).
در اواخر سلطنت قاجار، تخت نادری به کاخ گلستان منتقل شد و همراه با تخت طاووس در تالار سلام قرار گرفت. با تصویب قانون تشکیل خزانه جواهرات ملی و تأسیس بانک مرکزی ایران در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، این تخت به موزه جواهرات ملی منتقل شد و نسخه‌ای بدل از آن برای نمایش عمومی در گلستان قرار داده شد (راهنمای بانک مرکزی، ۱۳۵۴).
در مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در ۴ آبان ۱۳۴۶، از تخت نادری در تالار سلام کاخ گلستان استفاده شد. این آخرین باری بود که تخت در آیینی سلطنتی ظاهر شد، و از آن پس در خزانه ملی نگهداری شد.
تخت نادری نه تنها یک اثر هنری و تجمّلی است، بلکه همچون یک «متن تصویری»، حامل مفاهیمی از مشروعیت، قدرت، شکوه، خرد و پیوند شاه با کیهان است. این تخت، همچون اریکه ای متحرک، جلوه‌گاه پادشاهی در حرکت است؛ تصویری از سلطنت نه فقط در دربار، بلکه در سراسر قلمرو.
با ترکیب فلز، جواهر، رنگ، مینا، فرم و نقش، تخت نادری را میتوان یک نمونه اصیل از «هنر چندرسانه‌ای سنتی ایران» دانست؛ هنری که هم کاربرد دارد، هم معنا می‌آفریند، و هم زیبایی بصری خلق میکند.
تخت نادری یکی از منحصربه‌فردترین نمادهای هنر سلطنتی و قدرت سیاسی در ایران قاجاری است. این اریکه، که از دل دغدغه‌های مشروعیت بخشی فتحعلی شاه و هنرمندانش برآمده، از طریق ساختار متحرک، نمادهای کهن، ترکیب چشمگیر جواهرات و تزئینات چندلایه، تصویری از اقتدار و تمدن ایرانی به‌دست میدهد. این تخت، نه فقط وسیله‌ای تشریفاتی، بلکه سندی هنری، تاریخی و فرهنگی است که میتوان آن را در تلاقی تاریخ سیاسی، نمادشناسی و جواهرشناسی ایران مطالعه کرد.
بانک مرکزی ایران. (۱۳۵۴). راهنمای خزانه جواهرات ملی ایران. تهران: چاپخانه بانک مرکزی.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. (۱۳۸۰). راهنمای موزه جواهرات ملی ایران. تهران: چاپخانه بانک مرکزی.
ذکاء، یحیی. تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی. تهران: چاپخانه فرهنگ، بی‌تا.
آذر نوش، آذرتاش. (۱۳۸۴). فرهنگ نمادها در ادب فارسی. تهران: انتشارات نیلوفر.
روزنامه ایران، شماره ۳۹۸۲، ۵ اسفند ۱۳۸۶، صفحه فرهنگ و تاریخ.
جمال‌زاده، علی. (۱۳۸۱). گنجینه های سلطنتی ایران. تهران: انتشارات معین.
Afshar, Iraj. (2000). Persian Art through the Ages. Tehran: Soroush Press.
Babaie, Sussan. (2008). Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran. London: I.B.Tauris.
نظری ثبت نشده است